Jacques Attali: Τα 12 διδάγματα από την ιστορία του δημοσίου χρέους

Επιμέλεια: Αντώνης Μιχαλάκης

ΠΡΩΤΟ ΜΑΘΗΜΑ: Το δημόσιο χρέος είναι μια απαίτηση της σημερινής γενιάς έναντι των επόμενων, οι οποίες τελικά πάντα την εξοφλούν, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο.

Το δημόσιο χρέος χρησιμοποιείται προκειμένου κάποιες δαπάνες που είναι χρήσιμες στις σημερινές γενιές να χρηματοδοτηθούν με τα χρήματα των μελλοντικών γενεών. Το δημόσιο χρέος αντιπροσωπεύει το μέτρο του κινδύνου που η σημερινή γενιά “κληροδοτεί” στις επόμενες. Ο κρατικός δανεισμός γίνεται πιο ανεκτός όσο οι μελλοντικές γενιές προβλέπεται να είναι πιο πολυπληθείς και πλούσιες. Η μετανάστευση, σε γενικές γραμμές, βοηθά την κάλυψη του χρέους καθώς η χώρα υποδοχής δεν έχει χρηματοδοτήσειτα πρώτα χρόνια διαβίωσης και σχολικής φοίτησης των αλλοδαπών που υποδέχεται.

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΑΘΗΜΑ: Το δημόσιο χρέος μπορεί να αποδειχθεί πολύ χρήσιμο για την ανάπτυξη.

Ο δημόσιος δανεισμός δικαιολογείται αν η επένδυση την οποία χρηματοδοτεί αυξάνει την αξία των συλλογικών περιουσιακών στοιχείων για τις γενιές που θα κληθούν να αποπληρώσουν το δάνειο.

Ο δημόσιος δανεισμός δεν δικαιολογείται εάν χρηματοδοτεί τρέχουσες δαπάνες του προϋπολογισμού ή εάν συμβάλλει στη συσσώρευση ιδιωτικού οφέλους για κάποιους “εκλεκτούς” εργολάβους δημοσίων συμβάσεων.

ΤΡΙΤΟ ΜΑΘΗΜΑ: Το δημόσιο χρέος ωθεί το κράτος στη δημιουργία χρηματοπιστωτικών μέσων τα οποία, εν συνεχεία, οι αγορές χρησιμοποιούν εναντίον του.

Ειδικό ταμείο, φόροι, ομολογίες, δευτερογενείς αγορές, κεντρική τράπεζα, τραπεζογραμμάτια, γραμμάτια του Δημοσίου, δυνατότητα μεταβίβασης τίτλων, τιτλοποίηση, δικαιώματα προαίρεσης, πριμ κτλ. Για να διασφαλίσει τους δανειστές του ότι θα αποπληρώσει το χρέος του, το κράτος επινοεί διαθέσιμα, έσοδα ή περιουσιακά στοιχεία. Για τον έλεγχο του χρέους επινοεί λογιστικά βιβλία και οργανισμούς αξιολόγησης της πιστοληπτικής ικανότητας. Για την ασφάλισή του σοφίζεται μηχανισμούς κάλυψης κινδύνων (πχ CDS). Για την απόκρυψή του ιδρύει εξωτερικούς μηχανισμού (Fannie Mae, Freddie Mac) ή φορείς διαχείρισης (CADES). Το κράτος χρησιμοποιεί πρώτο αυτά τα μέσα, έστω κι αν αλλάξει την νομοθεσία, και στην συνέχεια αυτά τα μέσα χρησιμοποιούνται από τον χρηματοπιστωτικό τομέα προς όφελος των ιδιωτών και ιδιαιτέρως των πιστωτών του δημόσιου χρέους.

ΤΕΤΑΡΤΟ ΜΑΘΗΜΑ: Τα εσωτερικά και εξωτερικά δημόσια ελλείμματα συνδέονται στενά.

Η ύπαρξη ελλείμματος στο ισοζύγιο πληρωμών καταδεικνύει την ανάγκη επιστροφής κεφαλαίων για την χρηματοδότηση ενός ελλείμματος του ιδιωτικού τομέα (Ισπανία), ή ενός δημόσιου ελλείμματος (Ελλάδα) ή και των δύο (ΗΠΑ).

Στο 84% των περιπτώσεων, μια τραπεζική και μια νομισματική κρίση προηγούνται της κρίσης του δημόσιου χρέους. Κατά μέσο όρο, το δημόσιο χρέος αυξάνεται κατά 86% μέσα στα τρία πρώτα έτη από την τραπεζική κρίση. Μια τέτοιου είδους κρίση ακολουθείται πάντα από περικοπές στον προϋπολογισμό και αύξηση της φορολογίας. Μια νομισματική κρίση μπορεί να επιφέρει κρίση του δημόσιου χρέους, το οποίο χρηματοδοτείται με δάνεια από το εξωτερικό, ωθώντας σε υποτίμηση του εθνικού νομίσματος. Η υποτίμηση αυτή μειώνει την δυνατότητα αποπληρωμής του χρέους.

ΠΕΜΠΤΟ ΜΑΘΗΜΑ: Το δημόσιο χρέος είναι καταδικάσμενο να αυξάνεται, εάν το κράτος δεν αντισταθμίσει την φυσική τάση των δαπάνων του να αυξάνονται γρηγορότερα από τα έσοδά του.

Οι δημόσιες δαπάνες χρηματοδοτούν ουσιαστικά παρεχόμενες υπηρεσίες με σταθερή παραγωγικότητα (στρατιωτικοί, ιατροί, καθηγητές, αστυνομικοί κτλ). Η παραγωγικότητα της βιομηχανίας αυξάνεται ταχύτερα από αυτήν των δημόσιων υπηρεσιών, ενώ οι φόροι που χρηματοδοτούν αυτές τις δαπάνες αυξάνονται. Συνεπώς η απόκλιση μεγαλώνει.

ΕΚΤΟ ΜΑΘΗΜΑ: Το χρέος γίνεται πιο ανεκτό, όσο χρηματοδοτείται από την εσωτερική αποταμίευση.

Στην Ιαπωνία το δημόσιο χρέος υπερβαίνει το 200% χωρίς να υπάρχει ιδιαίτερη δυσκολία στην χρηματοδότησή του, λόγω των συσσωρευμένων περιουσιακών στοιχείων των Ιαπώνων, του πολύ υψηλού ποσοστού αποταμίευσης και των σχεδόν μηδενικών επιτοκίων.

ΕΒΔΟΜΟ ΜΑΘΗΜΑ: Οι οφειλέτες κρατούν στο χέρι τους πιστωτές όσο και οι πιστωτές τους οφειλέτες.

Το κράτος-πιστωτής του σήμερα είναι το κράτος-οφειλέτης του αύριο. Οι πιστωτές έχουν θεωρητικά μεγαλύτερη διαπραγματευτική δύναμη από τους οφειλέτες, ακόμη κι αν πρόκειται για κράτη. Ωστόσο των αίσθημα ατιμωρησίας των κρατών παραμένει η κινητήρια δύναμη του δημόσιου χρέους.

ΟΓΔΟΟ ΜΑΘΗΜΑ: Σε μια επικείμενη κρίση δημόσιου χρέους, το κράτος πιστεύει ότι η δική του περίπτωση είναι ξεχωριστή και ότι θα καταφέρει να γλυτώσει.

Και οι πιστωτές και οι οφειλέτες ξεχνούν οτι η κακή διαχείριση του χρέους τους καταστρέφει μαζί. Οι οφειλέτες παραμένουν αθεράπευτα αισιόδοξοι. Υποθέτουν πως αν συνεχίσουν να δανείζονται θα λύσουν τα προβλήματά τους, ότι η ανάπτυξη ή κάποιος από μηχανής θεός θα τους βοηθήσει να ξεπεράσουν τις δυσκολίες τους και ότι η αθέτηση των υποχρεώσεων τους είναι απλώς αδύνατη: δεν πρόκειται να συμβεί κάτι τέτοιο.

Όπως πάντα, όταν υπολογίζουμε σε ένα θαύμα, επέρχεται χάος.

ΕΝΑΤΟ ΜΑΘΗΜΑ: Η έναρξη μιας κρίσης δημόσιου χρέους εξαρτάται περισσότερο από την απώλεια εμπιστοσύνης των αγορών παρά από την υπέρβαση συγκεκριμένων δεικτών.

Το πότε θα ξεσπάσει μια κρίση δημόσιου χρέους εξαρτάται από την εμπιστοσύνη των αγορών που δραστηριοποιούνται οι πιστωτές του κράτους, η οποία εξαρτάται με τη σειρά της από πολυάριθμους παράγοντες: το επίπεδο ελλείμματος, το επίπεδο και την προθεσμία λήξης του χρέους, το μερίδιο της εξυπηρέτησης του χρέους που χρηματοδοτείται από την εσωτερική αποταμίευση, τη δυνητική ανάπτυξη, τα επιτόκια, την τιμή ορισμένων εξαγώγιμων πρώτων υλών, το επίπεδο των υποχρεωτικών εισφορών, την ικανότητα συνεισφοράς, το ποσοστό της ιδιωτικής αποταμίευσης, το αναμενόμενο πρωτογενές πλεόνασμα, το είδος του συναλλάγματος, την ύπαρξη φούσκας περιουσιακών στοιχείων κ.α.

Προπάντων, όμως, εξαρτάται από την πολιτική κατάσταση: τον βαθμό της δημοκρατίας και των ατομικών ελευθεριών, την επιθυμία της χρεωμένης κυβέρνησης να αποπληρώσει τα χρέη της, την εγγύτητα των εκλογών, την κοινή γνώμη, το είδος της εξοικονόμησης των δημοσιονομικών πόρων και το είδος των απαραίτητων φορολογικών αυξήσεων.

Κανένας χρηματοοικονομικός δείκτης δεν αρκεί για να εξηγήσει την έναρξη μιας κρίσης.

ΔΕΚΑΤΟ ΜΑΘΗΜΑ: Η σταδιακή εξάλειψη του δημόσιου χρέους πραγματοποιείται μέσα από οκτώ στρατηγικές εκ των οποίων η μία είναι, σχεδόν πάντα, ο πληθωρισμός.

Αύξηση φόρων, μείωση δαπανών, ενίσχυση της ανάπτυξης, μείωση των επιτοκίων, άνοδος του πληθωρισμού, πόλεμος, εξωτερική στήριξη, αθέτηση των υποχρεώσεων.

Ο πληθωρισμός είναι πολύ διαδεδομένος. Ένας ετήσιος πληθωρισμός 3-5% για μια πενταετία μειώνει αυτομάτως το δημόσιο χρέος κατά 20 και πλέον μονάδες του ΑΕΠ.

ΕΝΔΕΚΑΤΟ ΜΑΘΗΜΑ: Σχεδόν όλες οι υπερχρεωμένες χώρες καταλήγουν να αθετούν τις υποχρεώσεις τους.

Η Γαλλία έχει αθετήσει τις υποχρεώσεις της 8 φορές και η Ισπανία 6. Στην Λατινική Αμερική έχει συμβεί 126 φορές ενώ στην Αφρική 63.

Κάθε αθέτηση των υποχρεώσεων προκαλεί τον προσωρινο αποκλεισμό από τις κεφαλαιαγορές και την ανάγκη επιβίωσης χωρίς δανεισμό. Κάθε αθέτηση επιφέρει την αργή και επιπονή αναδιάρθρωση του χρέους, με αβέβαιη έκβαση. Συχνά ακολουθείται από πολέμους και επαναστάσεις (Βενετία 1490, Γένοβα 1555, Ισπανία 1650, Αμστερνταμ 1770, Αίγυπτος 1876, Νέα Γη 1936).

ΔΩΔΕΚΑΤΟ ΜΑΘΗΜΑ: Κάθε υπεύθυνο κράτος θα πρέπει να αποφεύγει να χρηματοδοτεί τη λειτουργία του μέσω δανείων, ενώ θα πρέπει να περιορίζει τις επενδύσεις του με βάση την ικανότητά του να εξοφλεί τα χρέη του.

Το δημόσιο χρέος, θα πρέπει σε κάθε περίπτωση να το γνωρίζουμε καλά, να το γνωστοποιούμε, να το συγκρατούμε, να το επιμηκύνουμε, να αποτρέπουμε την επανεμφάνισή του και να το χρησιμοποιούμε αποτελεσματικά.