Υπάρχουν βιβλία που χειρίζονται, καλά ή και λιγότερο αποτελεσματικά, το θέμα τους. Ιδιαίτερα στις κοινωνικές επιστήμες αφθονούν πια τα έργα που πραγματεύονται αξιοπρεπώς ένα αντικείμενο, έναν στοχαστή, μια ιδιαίτερη προβληματική. Ευτυχώς όμως επιζεί και μια άλλη κατηγορία μελέτης: το βιβλίο που συμβάλλει αναντίρρητα στη βαθύτερη γνώση ενός φαινομένου κομίζοντας ένα συνολικό βλέμμα.
Σε αυτό το υψηλό είδος πιστεύω ότι πρέπει να συγκαταλεχτεί το βιβλίο του Γάλλου ιστορικού, δημοσιολόγου και διανοούμενου Ζακ Ζιλιάρ «Οι Αριστερές της Γαλλίας». Δεν είναι απλώς και μόνο μια πολυσέλιδη έρευνα για την καταγωγή, τις διαδρομές ή κάποιες σημαίνουσες προσωπικότητες της γαλλικής πολιτικής Ιστορίας. Συνιστά μελέτη η οποία θέτει θεμελιώδη ερωτήματα για τη μοντέρνα περιπέτεια της προόδου και των δρόμων της κοινωνικής χειραφέτησης.
Οι Αριστερές λοιπόν. Οχι η Αριστερά. Αυτό είναι και το πρώτο «μάθημα» του συγκεκριμένου έργου, δίδαγμα με ξεχωριστή αξία για τον Ελληνα αναγνώστη. Αριστερά, δηλαδή, δεν είναι μόνο ή κυρίως ο κομμουνισμός και τα δράματά του, ούτε μόνο ο μαρξισμός και οι αιρέσεις του.
Για δύο και περισσότερους αιώνες, η Αριστερά ενσαρκώθηκε σε πολύ διαφορετικές ευαισθησίες. Από τον αιώνα των Φώτων και τα χρόνια της Γαλλικής Επανάστασης το αριστερό διαμορφώθηκε ως αίτημα και όραμα προόδου και δικαιοσύνης. Πώς; Μέσα από τη λαϊκή κυριαρχία, την εκπαίδευση και τον «φωτισμό» των ανθρώπων. Και –εδώ είναι η τομή του Ζιλιάρ– με επίκεντρο το άτομο, τις ελευθερίες και το δικαίωμα ενός εκάστου στην ευτυχία.
Ο συγγραφέας, με άλλα λόγια, βλέπει την Αριστερά ως μια σειρά από μεταβάσεις, αλλαγές προοπτικής και μεταβολές του λόγου. Η ανάδυση της Αριστεράς θα συμβεί ήδη πριν από τη Γαλλική Επανάσταση, μέσα στον Διαφωτισμό.
Θα συγκροτηθεί πρωτίστως ως κριτική στον θρησκευτικό δογματισμό και ως υπεράσπιση του ατόμου, των δικαιωμάτων του και της ελεύθερης χρήσης του Λόγου. Με άλλα λόγια, ο φιλελευθερισμός θα αποτελέσει μέρος της γενεαλογίας της Αριστεράς, όχι τον αντίπαλο πόλο της. Αυτό βεβαίως θα διαρκέσει μέχρι τη δεκαετία του 1840, όταν η ατομοκρατία και η προτεραιότητα της ελευθερίας θα παραχωρήσουν τη θέση τους στο Συλλογικό και στην επιδίωξη της ισότητας.
Ο δέκατος όγδοος αιώνας γέννησε την κριτική της θρησκείας και του δεσποτισμού με τις σκεπτικιστικές ή ορθολογικές της εκφράσεις. Ο Ρουσό θα υπογράψει, ωστόσο, τη Βίβλο του νεωτερικού δημοκρατικού ριζοσπαστισμού, το «Κοινωνικό Συμβόλαιο».
Η Γαλλική Επανάσταση θα αναδείξει μια Αριστερά των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των αστικών ελευθεριών και μια Αριστερά με αναφορά στον πληβειακό λαό και την εξουσία του. Ο δέκατος ένατος αιώνας θα είναι η χρυσή εποχή των σχεδίων κοινωνικής αναδιοργάνωσης και μεταρρύθμισης. Θα ασκήσει τεράστια γοητεία η ιδέα της επιστημονικής οργάνωσης της κοινωνίας και η προσδοκία της «διοίκησης των πραγμάτων». Η ρομαντική ιδέα της ενοποιημένης Ανθρωπότητας θα συνδυαστεί με τη θετικιστική έλξη για την «ωφέλιμη» κοινωνική οργάνωση.
Ο Ζιλιάρ αναδεικνύει διαυγώς όλες αυτές τις κρίσιμες μεταβάσεις. Περνάει από τις ιδέες στις προσωπικότητες, από τους πολιτικούς ηγέτες στις διανοούμενες φυσιογνωμίες. Και προτείνει ένα θεμελιώδες σχήμα στη βάση του οποίου μπορεί να χαρτογραφηθούν τα πρόσωπα και οι ιδέες.
Διακρίνει τέσσερις Αριστερές: τη φιλελεύθερη, την ιακωβίνικη, την ελευθεριακή και την κολεκτιβιστική. Πρόκειται για μεγάλες οικογένειες στο εσωτερικό των οποίων αναπτύσσονται ιδιαίτερες ευαισθησίες και ηθικοπολιτικές στάσεις. Ο ίδιος ο συγγραφέας, με προέλευση από τον αριστερό καθολικισμό, αναγνωρίζει ρητώς τις συμπάθειές του: νιώθει πιο κοντά στην ελευθεριακή οικογένεια αλλά στην πιο μεταρρυθμιστική εκδοχή των συνεργατικών εγχειρημάτων και του συμβιβασμού ανάμεσα στη Δημοκρατία και στα κινήματα κοινωνικής αλληλεγγύης.
Το κεφάλαιο για την Κομμούνα του Παρισιού είναι από αυτά με τους πιο προσωπικούς τόνους, απ' όπου δεν λείπει και η συγκίνηση.
Αλλά είναι αξιοθαύμαστη η ανάλυση και των τεσσάρων «οικογενειών». Διότι ο Ζιλιάρ έχει επίγνωση της ιστορικής-πολιτικής βαρύτητας που απόκτησαν ο ιακωβινισμός και ο κολεκτιβισμός στο φαντασιακό της σοσιαλιστικής και κομμουνιστικής Αριστεράς.
Ο εικοστός αιώνας θα είναι η εποχή όπου στην Αριστερά θα επικρατήσουν ο εργατισμός, ο σεκταρισμός, η μαρξιστική λενινιστική ψευδοεπιστήμη της Ιστορίας. Θα είναι και ο αιώνας των μεγάλων εκτροπών καθώς η ιδεολογία θα αποτελέσει θερμοκήπιο πολιτιστικού κομφορμισμού και πολιτικής μισαλλοδοξίας.
Ο συγγραφέας αποτιμά τις κεντρικές στιγμές που καθόρισαν τη μοίρα της γαλλικής Αριστεράς και των οικογενειών της. Υπόθεση Ντρέιφους, σχίσμα κομμουνιστών και σοσιαλιστών, Λαϊκό Μέτωπο. Προσεγγίζει στοχαστικά τις μεταπολεμικές ανατροπές, την Ενδοξη Τριακονταετία της οικονομικής μεγέθυνσης και τις πολιτισμικές αλλαγές στην κουλτούρα των λαϊκών και μεσαίων τάξεων.
Και τα δύσκολα ερωτήματα είναι όλα τους παρόντα: μπορεί να επιβιώσει η Αριστερά (και ποια απ’ όλες) όταν η σύγχρονη κοινωνία έχει αφήσει πίσω της την ιδέα της Επανάστασης, την κομμουνιστική αφήγηση και τη μυθολογία της «εργατικής τάξης»;
Ο συγγραφέας θα μιλήσει για τα αδιέξοδα, τις αποτυχίες και τις διαψεύσεις. Για τις ατυχείς στιγμές όλων των «οικογενειών», παρά το ότι οι ευθύνες δεν μοιράζονται εξίσου στην Ιστορία. Επιμένει, παρ' όλα αυτά, στη θετική συμβολή που είχαν άνθρωποι, αγώνες και κινήματα της Αριστεράς ως προς τη Δημοκρατία (République), την εργασία, τους θεσμούς και τις κοινωνικές σχέσεις.
Οι αυστηρές του κρίσεις για προσωπικότητες όπως ο Μιτεράν έχουν να κάνουν περισσότερο με το ηθικό κόστος που μπορεί να έχει η διαφθορά και άλλες κακές πρακτικές για την κυβερνώσα Αριστερά. Ο «σκοπός αγιάζει τα μέσα» υπήρξε εν τέλει μια ηθική η οποία τραυμάτισε βαθιά την Αριστερά, όχι μόνο όταν κυοφόρησε αυταρχισμό και βία, αλλά και όταν δικαιολόγησε χυδαίους καιροσκοπισμούς και κυνισμούς της εξουσίας.
Η πανοραμική θέα που προσφέρει ο Ζιλιάρ ανταποκρίνεται στα κριτήρια της σημαντικής αφήγησης. Οι έξοχες περιγραφές, η ζωντανή γλώσσα, ο πλούτος των ιδεών και μαζί η πολυδιάστατη ανάπτυξη των θεμάτων, ολοκληρώνουν τη σύνθεση.
Οπως πάντα σε αυτές τις περιπτώσεις, η επιτυχία πρέπει να πιστωθεί και στην μετάφραση της Χριστιάννας Σαμαρά καθώς και στην ενημερωμένη επιμέλεια της Αννας Μαραγκάκη και του Δημήτρη Αντωνίου.
ΠΗΓΗ: Εφημερίδα των Συντακτών 17/01/2016
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου