Μιχάλης Παπαγιαννάκης: Η νέα πόλη στο πλαίσιο της Ευρώπης

Το πρώτο κείμενο δεν θα μπορούσε να μην ήταν ενός μεγάλου διανοητή και πολιτικού της ελληνικής Αριστεράς, του Μιχάλη Παπαγιαννάκη. Προέρχεται από μια ομιλία του τον Μάιο του 2006 σε μια εκδήλωση του ΙΣΤΑΜΕ με θέμα “Η νέα πόλη στο πλαίσιο της Ευρώπης”.

"Λοιπόν, ας προσπαθήσουμε να κοιτάξουμε το θέμα με τη βοήθεια και της ιστορίας. Εγώ ξέρετε, προτού έρθω εδώ και ετοιμάζοντας λίγο τις σημειώσεις μου, πήγα και ξαναδιάβασα πολύ γρήγορα ένα εκπληκτικό βιβλίο το οποίο συνιστώ σε όλους, του Ανρί Πιρέν, «Οι πόλεις στο μεσαίωνα», όπου μαθαίνει κανείς ένα σωρό πράγματα, μεταξύ των οποίων ένα καταπληκτικό το οποίο δεν ξέρω αν το έχετε συνειδητοποιήσει: Οι πόλεις μπορεί να βουλιάξουν. Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία είχε ένα τεράστιο δίκτυο πόλεων πάρα πολύ ευημερουσών, όχι μόνο τη Ρώμη, και πολύ δυνατών, το οποίο κυριολεκτικά βούλιαξε. Εκεί μάλιστα και με την έννοια τη φυσική, εξαφανίστηκαν οι πόλεις, έφυγαν οι άνθρωποι, έφυγαν οι δραστηριότητες, έφυγαν τα πάντα και βούλιαξαν.

Είναι καταπληκτική η περιγραφή και το πώς ξαναγεννήθηκαν με το μεσαίωνα. Δηλαδή 6-7 αιώνες μετά την καταστροφή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Είναι πολύ ενδιαφέρον κυρίες και κύριοι. Δεν ισχυρίζομαι ότι θα βουλιάξουν οι πόλεις μας, γιατί δεν υπάρχει τέτοια δυνατότητα, να βουλιάξουν. Υπάρχουν όμως άλλες δυνατότητες. Ένας άλλος σαρκαστικός Γάλλος συγγραφέας, ο Κουρτελίν έλεγε πριν 70 χρόνια: «Ξέρετε πότε θα λυθούν τα προβλήματα των πόλεων μας;» -Φαίνεται υπήρχαν ήδη από τότε προβλήματα-: «Όταν τις μεταφέρουμε στην ύπαιθρο». Ούτε αυτό μπορούμε να το κάνουμε. Επομένως πρέπει να δούμε άλλα πράγματα σοβαρότερα.

Ποιες είναι οι προκλήσεις που έχουμε μπροστά μας πολύ σύντομα: Κατ’ αρχήν μερικά πράγματα δεν έχουν σχέση με την Ευρώπη και δεν έχουν σχέση και μ’ εμάς, είναι εξελίξεις του γενικού συστήματος. Το λέμε και πάμε να ξεφύγουμε, αφού το είπαμε τελείωσε. Δεν είναι έτσι. Ο σημερινός παγκοσμοποιούμενος καπιταλισμός φέρνει ορισμένα πράγματα πολύ συγκεκριμένα, διαφορετικά από το παρελθόν.

Ποτέ άλλοτε δεν υπήρξε τέτοια, αν θέλετε, συγκέντρωση απ’ τη μια μεριά και αποκέντρωση απ’ την άλλη, δραστηριοτήτων. Καμιά φορά, επειδή χάνουμε αυτή την οπτική, ακούμε ανθρώπους να λένε ότι ζούμε τη μεταβιομηχανική εποχή, δεν υπάρχει πια βιομηχανία. Πού δεν υπάρχει βιομηχανία; Στην Ευρώπη. Υπάρχει όμως τεράστια και ταχύτατα αυξανόμενη στην Κίνα, σε όλη τη νοτιοανατολική Ασία και αλλού. Υπάρχει μια μετακίνηση δραστηριοτήτων και ανθρώπων. Δείγμα της είναι η μετανάστευση με την κλασική έννοια του όρου που έχουμε, αλλά κι άλλου είδους μεταναστεύσεις και τεχνικών και επιστημόνων και συνταξιούχων. Στα Κανάρια νησιά υπάρχουν τεράστιες αποικίες Βρετανών συνταξιούχων που ζουν μόνιμα εκεί, μιλάμε για δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους. Υπάρχει επομένως μια αναμόχλευση από μια νέα υπερσυγκέντρωση και αποσυγκέντρωση.

Δεύτερον: Οι πόλεις αποσπώνται από την ενδοχώρα τους. Όχι όλες, πολλές, και χαρακτηριστικές. Διάβαζα μια ανάλυση ενός Κέντρου Μελετών που λέγεται «ΠΑΝΟΣ» -δεν έχει καμία σχέση με το «Παναγιώτης», είναι αρχικά- που έλεγε για την ανάδειξη, την ανάδυση των λεγόμενων global cities, των παγκοσμιοποιημένων πόλεων. Ανέφερε λοιπόν συγκεκριμένα το παράδειγμα του Μπεγκαλόρ στην Ινδία, που στην ουσία δεν είναι ινδική πόλη, είναι ένα είδος αδερφού, εταίρου, παραπληρώματος, πείτε το όπως θέλετε, με τη Silicon Valley στις ΗΠΑ. Εκεί αναφέρεται, μ’ αυτούς δουλεύει, μ’ αυτούς ανταλλάσσει, μ’ αυτούς συναλλάσσεται, όχι εξαρτημένα, είναι ισχυρές τεχνολογικά και συμμέτοχες. ‘Τι σχέση έχει με την υπόλοιπη Ινδία;’ έλεγε αυτή η ανάλυση.
Και σκεφτόμουν κι εγώ απ’ τις δικές μου εμπειρίες λοιπόν, και τις δικές σας φαντάζομαι, πόσο σχέση έχει πλέον το Λονδίνο με τη Μεγάλη Βρετανία; Οι αναφορές του, οι ανάγκες του, οι επιδιώξεις του, οι μηχανισμοί λειτουργίας του, ακόμα και η ιδεολογία που παράγεται. Έχετε προσέξει ότι το πιο αντιρατσιστικό, το πιο φιλομεταναστευτικό, το πιο ανεκτικό σε οτιδήποτε ξένο και τρελό είναι στο Λονδίνο; Είναι από κανένα γονίδιο φιλανθρωπίας; Όχι. Από τον ρόλο της πόλης προκύπτει. Για σκεφτείτε το λιγάκι. Και άλλες πόλεις μπορεί να μας προκύψουν έτσι, είπα δυο παραδείγματα. Έχουμε λοιπόν την προϊούσα απόσπαση των πόλεων από την ενδοχώρα τους, είναι πολύ σημαντικό αυτό το πράγμα.

Τρίτον, έχουμε τον ανταγωνισμό, το είπε και η κα Λαγουδάκη. Κι όμως, οι πόλεις είναι ανταγωνιστικές πια όλο και περισσότερο, ιδίως όταν έχουν εξουσία. Μην κοιτάτε, οι ελληνικές πόλεις δεν έχουν. Όταν μιλάμε για Αυτοδιοίκηση στην Ελλάδα είναι λιγάκι φάρσα. Αλλά οι πόλεις που έχουν εξουσία, δηλαδή που έχουν Διοίκηση, προϋπολογισμό και δυνατότητα να τον χρησιμοποιούν, είναι σε τρομακτικό ανταγωνισμό μεταξύ τους, ποια θα μπορέσει να προσλάβει ή να εισπράξει αν θέλετε τα ωφελήματα ή τα θετικά που νομίζει τουλάχιστον η ίδια από τις εξελίξεις στον κόσμο. Αυτό το ζήσαμε στην Ευρώπη πάρα πολλές φορές, όποτε γίνεται συζήτηση για το πού θα εγκατασταθεί ένα ευρωπαϊκό όργανο, γίνεται σκοτωμός ανάμεσα στις πόλεις, με λόμπις, με λεφτά κτλ. Υπάρχει λοιπόν και αυτό που αναπτύσσεται και κατά την ταπεινή μου γνώμη θα αναπτύσσεται όλο και περισσότερο.

Προσθέστε σ’ αυτά και το πώς βοηθά η τεχνολογία η οποία επιτρέπει πλέον να καταργούμε τις αποστάσεις. Γνωρίσαμε ήδη ένα αποτέλεσμα, τις πόλεις μας να διαλύονται από το αυτοκίνητο και μάλιστα όσο βελτιώνουμε τα οδικά δίκτυα, τόσο περισσότερο διαλύονται. Βεβαίως συμβάλλει και το τρένο, αλλά εμείς μιλάμε για την Αθήνα οπότε κυρίως για το αυτοκίνητο. Έχω λοιπόν όλο και περισσότερο τη δυνατότητα να μένω μακριά, να είμαι αλλού, να έρχομαι στην πόλη για να δουλέψω και να φεύγω. Δεν είμαι πια μπλεγμένος με τις διαδικασίες της πόλης. Να σας θυμίσω ότι στο Δήμο της Αθήνας το 40% νομίζω των ψηφοφόρων του δήμου της Αθήνας δεν κατοικούν τον δήμο Αθηναίων. Θα το ξέρετε φαντάζομαι. Για ερευνήστε το να δείτε και πόση σημασία έχει για τα υπόλοιπα, δε θα μπω σ’ αυτό, είναι ένα πράγμα που το ξέρουμε. Βάλτε τώρα και τα άλλα, τα καινούργια που μας έρχονται.

Διαβάζω στον ευρωπαϊκό Τύπο, κατάπληκτος, για τα σχέδια της μετάλλαξης των πόλεων σε πόλεις σε ύψος. Μέγα θέμα φαίνεται, δεν είμαι ειδικός αλλά τα διαβάζω γιατί μ’ αρέσουν, είναι λίγο φουτουριστικά. Δηλαδή με συγκροτήματα 1.000 μέτρων ύψους, μια πόλη ολόκληρη που αφήνει τα γύρω της –τι αφήνει τώρα και τι κάνει, ο καθένας ας το σκεφτεί. Πόσο την αλλάζει όμως και βεβαίως πώς αλλάζει και το περιβάλλον της, και τα οικονομικά της και το κόστος της λειτουργίας της και το κόστος του οποιουδήποτε ατυχήματος. Ένα άλλο ζήτημα που συγκροτεί τη σύγχρονη κοινωνία της διακινδύνευσης, όπως έλεγε και ο Μπεκ και δεν το έχουμε επίσης στο μυαλό μας.

Τέλος, έχουμε και τη δημιουργία πόλεων εντός των πόλεων. Σε βαθμό δε εκνευριστικά εξοργιστικό πλέον με σχέδια πόλεων ιδιωτικών, φυλασσομένων. Ήδη απ’ ό,τι διαβάζω τέτοια ζητήματα υπάρχουν στις ΗΠΑ σε πολλές πόλεις. Αλλά για πηγαίνετε καμιά βόλτα προς τα αθηναϊκά βόρεια προάστια, ήδη θα δείτε τέτοιους αποκλεισμούς και ήδη βλέπω το σχεδιασμό, πλέον συνειδητά, τέτοιων πόλεων. Διάβαζα προχθές στα «ΝΕΑ» για μια πόλη ολόκληρη όπου θα μπορείς να είσαι μέσα και να μην έχεις καμία σχέση με την υπόλοιπη πόλη. Ξέρετε τι μου θυμίζει εμένα αυτό; Μου θυμίζει ένα θαυμάσιο φιλμ, το συνιστώ στους πάντες, στους φοιτητές μου σύστησα να το δουν και σαν εγχειρίδιο: Το “blade runners”. Τα γιγάντια, απίστευτα κτίρια με τα απίστευτα τεχνολογικά κομφόρ κι από κάτω μια μάζα απίστευτων ανθρώπων, οι οποίοι είναι κουρελήδες, ψήνουν λουκάνικα στο δρόμο και σκοτώνονται για ποιος θα προλάβει να το φάει. Αυτή η τάση υπάρχει, είναι σοβαρή, σοβαρότατη και ήδη εκδηλώνεται. Αυτά που είδαμε στη Γαλλία δεν ήταν απλώς τυχαία, ούτε είναι στο γονίδιο των Γάλλων.Και υπάρχουν και αλλού, τα είχαμε δει στις ΗΠΑ και πιθανότητα θα τα ξαναδούμε. Πού εμπλέκεται ή Ευρώπη; Η Ευρώπη εμπλέκεται στο ότι μέχρι τώρα και πολύ σωστά το τόνισε ο Πρέσβης και ξέρετε, το λέμε όλοι, το κοινωνικό μοντέλο της Ευρώπης κτλ., έχει ένα κοινωνικό πράγματι μοντέλο που αφορά και την πόλη. Που ως προς την πόλη λέει το εξής: ‘Η πόλη συνδέεται με την ενδοχώρα της, η πόλη είναι κέντρο ανάπτυξης της περιοχής της, ρουφάει την ανάπτυξη της περιοχής της αλλά δίνει και ανάπτυξη στην περιοχή της’. Πολύ βασικό αυτό. Δεν είναι πόλη αποικιακή, «έρχομαι παίρνω τα προϊόντα, τα πουλάω και χαίρετε». Δημιουργεί εισοδήματα, απασχολήσεις στην περιοχή της και στη χώρα της, και στην Ελλάδα, στο σύνολο, και στην Ευρώπη. Αυτό είναι πάρα πολύ βασικό, διαμορφώθηκε ιστορικά, έχει πολιτική που ενισχύει αυτό το ρόλο και αυτή τη θέση. Όλες οι ευρωπαϊκές πολιτικές, πλην της πολιτικής για την πόλη που δεν υπάρχει όπως επαναλαμβάνω, εκεί τείνουν.
Όταν κάνουμε πολιτικές πιο ισχυρές, για το περιβάλλον ας πούμε, για την προστασία του περιβάλλοντος - για την προστασία της ποιότητας του αέρα, για την προσβασιμότητα στις δημόσιες υπηρεσίες, εναντίον του θορύβου κτλ. - αυτά όλα που δεν είναι απλώς αποτελέσματα της εξέλιξης της οικονομίας γενικώς, και της φυσικής ροής των πραγμάτων γενικώς, αλλά θεληματικές, εκούσιες παρεμβάσεις για να αλλάξουν την κατάσταση των πραγμάτων, την κατάσταση της βιομηχανίας, την επίδραση της οικονομίας κτλ., αυτά δημιουργούν αυτό το μοντέλο.

Το ερώτημα είναι το εξής: Στην παγκοσμιοποίηση, η τάση είναι προς την ισοπέδωση υπό το δήθεν όνομα της φιλελευθεροποίησης. Η φιλελευθεροποίηση οδηγεί προς ισοπέδωση, προς τα κάτω. Έχει σχέση αυτό με τις πόλεις μας; Τεράστια. Να σας πω ένα και μόνο παράδειγμα που συζητιέται πάρα πολύ στις συγκεντρώσεις. Οι πόλεις ξέρετε στην Ευρώπη έχουν διάφορα δίκτυα, βλέπονται, ανταλλάσσουν απόψεις κτλ. Ένα απ’ αυτά που συζητούνται πάρα πολύ είναι η φιλελευθεροποίηση της παροχής υπηρεσιών γενικής χρήσεως. Αυτό είναι με πολύ σοφιστικέ λόγια, η ιδιωτικοποίηση του κράτους των κοινωφελών παροχών, η ιδιωτικοποίησή τους.

Αυτό και μόνο θα μπορούσε να ανατινάξει στον αέρα το μοντέλο της πόλης που έχουμε στην Ευρώπη για να το οδηγήσει αλλού. Δε θέλω να καταστροφολογήσω και να πω αν θα είναι καλύτερα ή χειρότερα. Κατά την ταπεινή μου γνώμη θα είναι πολύ χειρότερα, βεβαίως θα υπάρξουν αντιδράσεις κτλ., αλλά η τάση θα υπάρχει. Η τάση δηλαδή του να αποδυναμωθεί αυτό το μοντέλο, εγώ θα το έλεγα σοσιαλδημοκρατικό γιατί έτσι γεννήθηκε. Το σοσιαλδημοκρατικό μοντέλο της οικονομίας γενικότερα, της οικονομικής και κοινωνικής συνοχής και της σχέσης της πόλης με τις άλλες πόλεις και την ενδοχώρα της, αυτό το πράγμα τείνει να αποδυναμωθεί ισχυρότατα. Βεβαίως μ’ αυτή την έννοια η τάση του να ισοπεδωθούν τα πάντα και η τάση να διαφοροποιηθούν τα πάντα, αλλά πολύ στενά, σε πολύ συγκεκριμένους χώρους και σε πολύ συγκεκριμένες κοινωνικές κατηγορίες, προφανώς προκαλεί κρίση, το είδαμε. Δε θέλω να επανέλθω σ’ αυτό. Μπορούμε να κάνουμε κάτι; Υπήρχαν έως τώρα όλες αυτές οι επιμέρους πολιτικές που συνθέτανε κάτι. Τραβώντας το σα λάστιχο από τη μια άκρη και την άλλη, όλες οι πολιτικές δυνάμεις που ενδιαφέρονται για να κρατήσουν αυτό το μοντέλο, κάτι κατάφερναν να κάνουν. Αδυνατίζουν τώρα. Τι μπορούμε να φανταστούμε;

Μπορούμε να φανταστούμε πραγματικά σημαντικές ισχυρές ευρωπαϊκές πολιτικές και όχι με τη μορφή κανονισμών ή οδηγιών και μόνο;. Το θέμα είναι να συναποφασίζουμε κάποια πράγματα, να τα συντηρήσουμε όλοι μαζί. Αν μπορούμε πρέπει αυτό να το καταλάβουμε και να το θεμελιώσουμε σε μια βάση κοινού ενδιαφέροντος. Μας ενδιαφέρει ναι ή όχι; Ενδιαφέρει όλους τους Ευρωπαίους, όχι μόνο τους Έλληνες για την Ελλάδα. Προφανώς τους ενδιαφέρει, τους Αθηναίους για την Αθήνα ή τους Παριζιάνους για το Παρίσι. Ενδιαφέρει όλους τους Ευρωπαίους, να έχουμε μια άλλη πολιτική για την πόλη, μια πόλη επομένως αξιοζήλευτη. Όπως την ακούσαμε, την περιγράψαμε και δεν έχω να παρουσιάσω τίποτε παραπάνω. Συνδεδεμένη με την ενδοχώρα της και συνδεδεμένη με τις άλλες πόλεις; Εγώ ισχυρίζομαι ότι είναι απαραίτητο. Για να αποφευχθούν τα φαινόμενα του αθέμιτου ανταγωνισμού –κλασικό στην οικονομία- και για να αποφευχθούν κρίσεις της κοινωνικής συνοχής για την οποία ξοδεύονται τόσα λεφτά υπό άλλους όρους, όπως είπε ο κ. Μπεγλίτης, δηλαδή κυρίως ως προς τις περιφερειακές πλευρές. Αλλά οι πόλεις είναι το βασικότερο κομμάτι των περιφερειακών πολιτικών.

Για όλους αυτούς τους λόγους και πολλούς άλλους και για έναν κύριο πολιτικό λόγο, εάν πηγαίνουμε, όπως εύχομαι, προς την πολιτική ενοποίηση της Ευρώπης, δε μπορεί η πολιτική ενοποίηση της Ευρώπης να είναι ένα κράτος που θα αναπαράγει τις δομές του εθνικού κράτους απλώς και μόνο. Όχι επειδή δεν το ήθελε η κα Θάτσερ. Θυμάστε την περίφημη φράση της «δεν κατέστρεψα εγώ το βρετανικό κράτος για να μου φτιάξετε εσείς ένα ευρωπαϊκό»,αλλά διότι δε γίνεται ουσιαστικά. Δε φτιάχνεται έτσι ιστορικά ένα νέο πολιτικό υποκείμενο. Αντιθέτως, ένας μεγάλος κοινωνιολόγος, ο Μανουέλ Καστέλς, είπε ότι πρέπει να φανταστούμε την Ευρώπη σαν ένα διαδικτυακό κράτος. Ένα δικτυωμένο, network sτate, του οποίου όμως βασικό συστατικό στοιχείο δε μπορεί παρά να είναι οι δικτυωμένες πόλεις. Γιατί αλλιώς τι θα είναι; Η κυριαρχία του ενός επί του άλλου; Η κυριαρχία των δύο, των τριών μεγαλύτερων, σε άλλους;

Πιο μοντέλο θα μπορούσε να φτιάξει μια πολιτική εξουσία της Ευρώπης που θα ήταν ισχυρά νομιμοποιημένη και στην οποία θα υπήρχε η εντολή, η πολιτική εντολή «κάνε κάτι για τις πόλεις»; Να εφαρμόσει το μοντέλο κάποιας από τις χώρες που τη συνιστούν με τη διαφορετική τους ιστορία; Η Γαλλία και η Ουγγαρία, να πάρω δυο ακραίες περιπτώσεις έχουν υδροκεφαλισμό της πρωτεύουσάς τους, είναι πασίγνωστο. Η Ιταλία δεν έχει, η Γερμανία δεν έχει. Αλλού έχουμε το δικέφαλο της Βαρκελώνης – Μαδρίτης που ταλαιπωρούν όλους τους υπόλοιπους. Κάθε χώρα έχει την ιστορία της.

Θα πρέπει να κάνουμε κάτι καινούργιο; Αν είναι κάτι καινούργιο, πρέπει να είναι δικτυωμένες πόλεις. Για να είναι πραγματικά δικτυωμένες μεταξύ τους οι πόλεις, και όχι απλώς το σημερινό εμβρυώδες επίπεδο, θα πρέπει να έχουν κάποιες επαφές, τις ανταλλαγές, τις γνώμες, την ανταλλαγή των καλύτερων δυνατών τεχνικών πρακτικών, με τις δυσκολίες που μας ανέφερε η Τασία, θα έπρεπε να το κάνουν με τρόπο συστηματικό και θεσμοποιημένο. Για να το κάνουν συστηματικά και θεσμοποιημένα πρέπει αυτές οι πόλεις να έχουν εξουσία. Αυτό που έλεγε και ο κ. Μπεγλίτης, «αποκέντρωση και αυτοδιοίκηση». Ναι, έχουμε διαφορετικούς βαθμούς εξουσίας στις διάφορες χώρες της Ευρώπης. Πολύ διαφορετικούς. Με χειρότερους το δικό μας. Εάν θέλουμε όμως να σκεφτούμε το μέλλον, θα πρέπει να βάλουμε και την Ελλάδα μέσα στο παιχνίδι ήδη από τώρα, πριν ακόμα υπάρξουν, αν υπάρξουν, δικτυώσεις πόλεων και κρατών στην οπτική της πολιτικής ενοποίησης. Πρέπει φτάσουμε σε ένα συγκρίσιμο επίπεδο για να μπορούμε να μιλάμε για τις πόλεις μας και το ρόλο που μπορούν να παίξουν και όχι να παίζουμε το ρόλο τους, εμείς για αυτές. Να μιλάνε οι ίδιες οι πόλεις.

Λοιπόν, δεν υπάρχει δυνατότητα να μιλάνε οι πόλεις μας, εάν δεν έχουν το κατάλληλο μέγεθος, την κρίσιμη μάζα και τα λεφτά. Και το πολιτικό πλαίσιο που να τους δίνει τη δυνατότητα να προγραμματίζουν και να δρουν σε σχετική, αυτονομία ως προς τις επιλογές της κεντρικής εξουσίας. Τα άλλα είναι ωραιοποιήσεις λόγων. Και αυτά σημαίνουν με τη σειρά τους φοροληπτική ικανότητα, προγραμματική δυνατότητα, απεξάρτηση από το Νομάρχη, απεξάρτηση από τον Υπουργό και άλλα διάφορα τέτοια πράγματα τα οποία είναι πάρα πολύ δυσάρεστα και δεν αρέσουν σε εκείνους που θα κληθούν να τα εφαρμόσουν και δε θέλουν να παίρνουν τις ευθύνες. Όπως λένε πολύ έξυπνα μερικοί, δε θα γίνουμε και «φορομπήχτες του λαού». Ε, δε θα γίνετε… φορομπήχτες του λαού, δε θα γίνετε και ηγέτες του. Είναι απλό. Και αυτό πρέπει οπωσδήποτε να το δούμε στην Ελλάδα, άσχετα από τις εξελίξεις.

Εγώ λοιπόν εύχομαι να πάμε προς πολιτική ενοποίηση. Δικτυακό κράτος, δικτυωμένες πόλεις, αποκέντρωση και αυτοδιοίκηση με κοινή ευρωπαϊκή πολιτική. Σε μια τέτοια προοπτική δεν είναι πλέον η συζήτηση γενικά πολιτική. Για τις πόλεις γενικώς, αφού τα θεσμικά θα είναι υποτίθεται κατοχυρωμένα, αλλά θα είναι για τη δράση τους, για τη διαφοροποίησή τους και για την επίλυση των αντιθέσεών τους. Κοινωνία χωρίς αντιθέσεις δεν υπάρχει. Και σε αυτήν την προοπτική να δούμε ξανά και ασφαλώς πιο αποτελεσματικά, τα ζητήματα των πόλεων, από τα «χαμηλότερα» που είναι τα σκουπίδια, μέχρι τα «ανώτερα» που αποτελούν αν θέλετε την πολιτιστική δραστηριότητα, την περιβαλλοντική προστασία. Δε μπορεί κάθε πόλη να προστατεύσει το περιβάλλον της μόνη της. Φαντάζεστε την οποιαδήποτε γερμανική πόλη να προστατεύει η ίδια τον εαυτό της από την όξινη βροχή που δημιουργείται από τοξίνες της βιομηχανίας. Κάνει τσάρκα ανά την Ευρώπη και ανά τον κόσμο και εμφανίζεται παντού.

Εκεί λοιπόν πρέπει να τα ξαναδούμε όλα από την αρχή με βάση τις πόλεις. Γιατί ακριβώς επειδή δεν πρόκειται ούτε να τις γκρεμίσουμε, ούτε να βουλιάξουν, ούτε να τις πάμε στην ύπαιθρο, το πιο πιθανό απ’ όλα είναι ότι θα έχουμε τη μετάλλαξη εκείνη που θα λέει ότι όλος ο πληθυσμός θα είναι αστικός αλλά όχι με την έννοια που το ξέραμε στο παρελθόν. Θα είναι άλλο πράγμα εντελώς. .."

*Από τα πρακτικά του ΙΣΤΑΜΕ